Το παρακάτω κείμενο είναι μέρος της ομιλίας μου στην εκδήλωση που έγινε στην Δημοτική Πινακοθήκη Γόννων «Ζήση και Κριστιάνε Παπαδημτρίου» τον Μάη του 2019, με θέμα «Η μάνα στην καλλιτεχνική έκφραση».
Ένα μεγάλο ευχαριστώ στους φίλους της εφημερίδας “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ” της Λάρισας, για τη σημερινή δημοσίευση στο έντυπο φύλλο της.

Η γιορτή για τη Μάνα είναι μια παγκόσμια πρωτοβουλία με σκοπό την απόδοση ευγνωμοσύνης σε ένα πρόσωπο που κινείται στη σφαίρα της καθημερινότητας και δίνει έναν διαρκή αγώνα, σκληρό και αφανή, αλλά τόσο σημαντικό για τη σύγχρονη κοινωνία και αποτυπώνει το συλλογικό σεβασμό της ανθρωπότητας απέναντι στο ιερό πρόσωπο της Μάνας, το πανανθρώπινο σύμβολο της ζωής και της ανιδιοτελούς αγάπης, της αυτοθυσίας και της υπέρβασης, αλλά και τον στυλοβάτη της κοινωνίας.
Χιλιοτραγουδισμένη και πολυύμνητη η μορφή της μητέρας. Όχι μόνο η ποίηση και η μουσική, αλλά και ο χρωστήρας και η σμίλη πρόσφεραν αριστουργήματα της τέχνης, για να την εξυμνήσουν. Πηγή ανεξάντλητης έμπνευσης, που χωρίς τη γλυκιά και ηρωική μορφή της σίγουρα ο κόσμος μας θα ήταν πολύ φτωχός.


Ο άνθρωπος από την πιο βαθιά προϊστορία του λάτρεψε τη μητέρα-θεά, το αρχετυπικό σύμβολο της ευγονίας και της ευκαρπίας. Οι παλαιολιθικές «Αφροδίτες» και τα νεολιθικά ειδώλια, με τις πλούσιες καμπύλες διασώζουν την εικόνα της μητέρας θεάς που συμπύκνωνε σε ένα σύμβολο την ευκαρπία της φύσης και τη γονιμότητα που εξασφάλιζε την επιβίωση του ανθρώπινου γένους.
Στα κλασικά χρόνια, στο δωδεκάθεο, η διπλή ιδιότητα της μητέρας θεάς διασπάται : η Αφροδίτη, θεά του έρωτα, γίνεται σύμβολο της ευγονίας και την ιδιότητα της προϊστορικής μητέρας θεάς, τη χθόνια, προστάτιδα της ευκαρπίας της γης, την επωμίζεται η Δήμητρα, πάσχουσα μητέρα της Περσεφόνης και προδρομική μορφή της μεγάλης τραγικής μητέρας του Εσταυρωμένου Χριστού.
Το θέμα της μητρότητας διαγράφει μια πολύτροπη και ενδιαφέρουσα πορεία μέσα στην νεοελληνική τέχνη του 19ου και του 20ου αιώνα, ενσωματώνοντας τις εξελίξεις της παγκόσμιας τέχνης, τους νέους προσανατολισμούς των καλλιτεχνών στο επίπεδο της μορφικής διατύπωσης, της τεχνικής και των υλικών. Στους αιώνες αυτούς η μητρότητα έχει μια σημαντική παρουσία στη ζωγραφική, τη χαρακτική και τη γλυπτική, γεγονός που συμβάλλει στην πολυμορφία της εικαστικής επεξεργασίας του θέματος. Η μητρότητα απαντάται στον 19ο αιώνα σε τρεις θεματικές ενότητες: στην προσωπογραφία, την ηθογραφία και τη θρησκευτική ζωγραφική.


Στην νεοελληνική παράδοση η θέση της γυναίκας και ιδιαίτερα της μητέρας είναι ξεχωριστή. Η γυναίκα είναι ο στυλοβάτης της οικογένειας σε μια κοινωνία που βασίζει την επιβίωσή της στην αγροτική, κτηνοτροφική και ναυτική οικονομία. Ο άνδρας, ιδιαίτερα στη νησιωτική Ελλάδα και στις ποιμενικές κοινότητες, απουσιάζει από την εστία για μακρά διαστήματα και η γυναίκα οφείλει να στηρίζει το σπιτικό επωμιζόμενη και το ρόλο του αρχηγού της οικογένειας. Νοικοκυρά, οικονόμος και παιδαγωγός, η Ελληνίδα μητέρα αναπτύσσει ποικίλες δραστηριότητες και αποκαλύπτει σύνθετες δεξιότητες και αρετές που την καθιστούν αξιοσέβαστο μέλος της κοινότητας και λατρευτό πρότυπο αφοσίωσης και αυταπάρνησης για τα παιδιά της. Αυτή την αρχέτυπη Ελληνίδα μάνα ύμνησαν οι ποιητές μας και απαθανάτισαν οι καλλιτέχνες μας.
Αρκετοί ζωγράφοι έδωσαν έξοχα δείγματα τέχνης, όπου το βαθύ αίσθημα που συνδέει μητέρες και παιδιά βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί με γλαφυρότητα και δυναμισμό.
Ήδη όμως από τις αρχές του 20ου αιώνα η αντιμετώπιση της οικογένειας από τους καλλιτέχνες διαφοροποιείται. Ποικίλα θέματα, ποικίλες τεχνοτροπίες μορφοποιούν ποικίλες αντιλήψεις και ερμηνείες, ο παραδοσιακός χώρος υποχωρεί και ο αστικός, κυρίως της Αθήνας, κατακτά πρωτεύουσα θέση. Ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας της μητρότητας κερδίζει έδαφος και η ανάπτυξη της γλυπτικής και της χαρακτικής πλουτίζουν τις εικαστικές διατυπώσεις. Από την αρχή του 20ου αιώνα η σχέση μάνας και παιδιού μέσα στο αστικό περιβάλλον εικονογραφείται σπάνια, και παρουσιάζεται σχεδόν αποκλειστικά στο πεδίο της προσωπογραφίας. Η παρουσία του παιδιού σε πορτρέτα γυναικών δηλώνει τη μητρότητα, ρόλο που δικαιώνει τη γυναικεία ύπαρξη, σε εποχές μάλιστα που η αστή, ιδιαίτερα, γυναίκα νοείται και προβάλλεται κυρίως ως μητέρα.
Η μορφή της μάνας με τις ποικίλες όψεις και ταυτότητές της δεσπόζει και στην γλυπτική. Η υπέρβαση της ηθογραφικής όρασης μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και η δυνατότητα να πλησιάσουν οι καλλιτέχνες κριτικά το αντικείμενό τους, σηματοδοτούν μια νέα εικόνα της παρουσίασης του θέματος της μητέρας που εντάσσεται πλέον στον προβληματισμό πού ανατρέπει παραδοσιακές αξίες, όχι τόσο τις ηθικές πού είναι αιώνιες και μοναδικές, όσο τις εκφραστικές.


«Το κάθε έργο τέχνης, γράφει η Όλγα Μούσιου-Μυλωνά, αντικατοπτρίζει από τη μια μεριά τον ψυχισμό του καλλιτέχνη, τη δεξιοτεχνία του, το τάλαντο του, την εμπειρία και τη γνώση του και από την άλλη πλευρά σφραγίζει μια ολόκληρη εποχή, αφού φέρει τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας από την οποία προέρχεται ο καλλιτέχνης και μέσα στην οποία ζει και δημιουργεί. Αυτά τα χαρακτηριστικά εκφράζονται τόσο στη θεματογραφία όσο και στην τεχνοτροπική αντίληψη. Γεγονότα ιστορικά, σκηνές καθημερινές και οικείες, που αποτυπώνονται στα έργα των καλλιτεχνών, μπορούν να δώσουν το στίγμα πορείας της κοινωνίας μας και να σημάνουν τα εξελικτικά στάδια και τις μεταμορφώσεις της. Οι σκηνές με θέμα τη μητρότητα, πέρα από το καθαρά καλλιτεχνικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν, αποτελούν, παράλληλα, τους δείκτες της στάσης της κοινωνίας απέναντι σε αυτήν μέσα στα πλαίσια των κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών, που συνιστούν τους ρυθμιστικούς παράγοντες για την εικαστική αντιμετώπιση θεμάτων προσδίδοντάς τους μια σαφή κοινωνική και ιδεολογική διάσταση».
Τελικά, και μέσα από την τέχνη καταδεικνύεται το μέγεθος της αποστολής της Μητέρας, που με τη θαυματουργό δύναμή της κινεί το σύμπαν για την καλυτέρευση της ζωής, για την ευτυχία των παιδιών της, για την ηθικοποίηση της κοινωνίας, για την μεταλαμπάδευση του πολιτισμού μας και των παραδόσεών μας.
Σε όλες τις ευλογημένες Μάνες του κόσμου, που είναι οι παιδαγωγοί της κοινωνίας, οι θεουργοί και οι στυλοβάτες της οικογένειας, που χωρίς αυτές δεν θα ανακαλύπταμε την ψυχή μας, σε όλες αυτές τις γενναιόδωρες ηρωίδες της καθημερινότητας, ευχόμαστε χρόνια πολλά!