Διαβάστε μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση του καλού μου φίλου Τάσσου Ν. Δίκα για τη δυναμική του τουρισμού στο οικιστικό-πολιτιστικό-κοινωνικό περιβάλλον.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΕΞΙ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ
α. Ο τουρισμός από την φύση του, ως δυναμικό φαινόμενο, παρεμβαίνει και έμμεσα ή άμεσα και διαταράσσει τις συνιστώσες ενός οικιστικού και κοινωνικού περιβάλλοντος για όσο διάστημα λειτουργεί µε περισσότερη ή λιγότερη ένταση.
β. Όπου υπάρχει µια εξ ορισμού σχετική αξία (πολιτισμική, οικιστική, περιβαλλοντική, ή άλλη), έρχεται η δυναμική του τουρισμού, µέσα από τα συμπυκνωμένα χρονικά χαρακτηριστικά του, να επιβεβαιωθεί µε ιδιότυπη «αυτάρκεια», γιατί ο τουρισμός -ως µορφή οικονομικής ανάπτυξης- συνοδεύεται συνήθως και από αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στις σημερινές συνθήκες της ελεύθερης αγοράς.
γ. Κατά κανόνα ο τουρισμός αντιπαρατίθεται, µέσα από τις υποδομές που δημιουργεί και την δυναμική που κατευθύνει, με τις κοινωνικές και οικιστικές πραγματικότητες τις οποίες προσεγγίζει ως ιδιότυπο οικονομικό και εν πολλοίς κατευθυνόμενο εξωγενές ρεύμα.
δ. Ο τουρισμός δημιουργεί -µε οικονομική αντιπαροχή- αντιπαλότητες έμμεσα ή άμεσα µε τις ίδιες τις κοινωνίες που ιστορικά ταυτίζονται ή συνυπάρχουν γεωγραφικά με τις αξίες αυτές.
ε. Ο τουρισμός εξελίσσεται µε δυναμικές που ορίζονται από συγκεκριμένες οικονοµικοκοινωνικές επιδιώξεις και µάλιστα µε φαινόμενα ποικίλα και ετεροκαθοριζόµενα.
στ. Εξ ορισμού έχει χωροταξικά επεκτατική λογική άρα ανατρεπτική των όποιων ισορροπιών φυσικών, κοινωνικών, οικιστικών, γιατί κατά κανόνα υποβαθμίζει τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους που ταυτόχρονα συνιστούν και το βασικό συγκριτικό του πλεονέκτημα.
Η δύναμή του είναι η αγοραστική αξία και η οικονομική δυνατότητα που τον συνοδεύει, που με τη σειρά της δημιουργεί προσδοκίες υπεραξιών γης και όχι μόνο.
ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ
Ο ρόλος μιας ολιστικής τουριστικής πολιτικής με κοινωνικό, περιβαλλοντικό και πολιτισμικό πρόσημο καλείται -μεταξύ άλλων- να αντιμετωπίσει ποικίλα φαινόμενα δυναμικής επιρροής, με γνώμονα το συνολικό συμφέρον ενός τόπου, μιας κοινωνίας;
Μερικά από αυτά τα φαινόμενα -χωρίς ιεράρχηση- διατυπώνονται στη συνέχεια.
Η φιλοξενία – η κοινωνία – η τυποποίηση
Ο τουρισμός δεν είναι ακριβώς φιλοξενία µε την ουσιαστική και τυπική έννοια του όρου, παρόλο που έχει την αφετηρία του και εκεί. Πρέπει όμως να αποκτήσει και χαρακτηριστικά της έννοιας φιλοξενίας ανεξάρτητα των υποδοχέων και µε την έννοια αυτή να οργανώνεται το όλο πλέγμα διακίνησης των τουριστών µέσα από ευρύτερα κριτήρια που να ακουμπούν µε διακριτική συναλληλία τα πολιτισμικά –ανθρώπινα χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνίας που αποτελεί τον υποδοχέα τους.
Η τυποποίηση των διακοπών, η ομαδοποίηση µε τη λογική µονοµπλόκ συγκροτημάτων, τα ειδικά συγκροτήματα τουρισμού, η µαζικότητα, ή αλλιώς «το πακέτο» των διακοπών είναι κάποια από τα παράγωγα της τουριστικής βιομηχανίας. Αυτά απέχουν πολύ από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της φιλοξενίας.
Οι πραγματικές κοινωνικές πτυχές – το «σύγχρονο» τουριστικό περιβάλλον
Που συνειδητοποιούνται περισσότερο πτυχές της πραγματικής διαδρομής ενός κοινωνικού χώρου; Στο ξενοδοχειακό συγκρότημα, των κοινών διεθνών προδιαγραφών, δηλαδή µέσα σε ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό και τεχνικά διαμορφωμένο περιβάλλον, ή σε ένα οικιστικό περιβάλλον που ορίζεται από τους ίδιους τους κατοίκους που έχουν συνειδητά επιλέξει την «επαγγελματική» αξιοποίηση του δικού τους κτιριακού αποθέματος. Αξιοποίηση χωρίς όμως να αλλάξουν ρόλο οι ίδιοι παύοντας να είναι ο εαυτός τους. Χωρίς να διαταράσσεται ο κοινωνικός τους ιστός, η οικιστική τους διαδρομή.
Εν τέλει σε ένα ιστορικό κέντρο µίας πόλης, πόσο η ιστορικότητα που πουλάει επηρεάζει την ίδια την πραγματική ζωή της πόλης. Πόσο εν δυνάμει απαγορευμένες γίνονται αμφίδρομα περιοχές ή κτίρια για τον κάτοικο που προορίζονται για τον τουρίστα, ή αντίθετα εν δυνάμει απαγορευμένες για τον τουρίστα γιατί προορίζονται για τον κάτοικο; Πόσο απαγορευμένες γίνονται για ορισμένες κοινωνικές ή ηλικιακές ομάδες πληθυσμού επιλεκτικά και επί τούτοις «αρχιτεκτονηµένες»;
Περιβάλλον ζωής – τα χαρακτηριστικά
Πολιτιστικό περιβάλλον -εξ ορισμού υποδοχέας τουρισμού- είναι το ίδιο το περιβάλλον ζωής, κάθε οικιστικού συνόλου, κάθε µικρής ή µεγάλης πόλης, ανεξάρτητα από τις επί µέρους εντονότερες εκφάνσεις του περιλαμβάνει περισσότερα χαρακτηριστικά όσο περισσότερο ιστορικό σε βάθος χρόνου είναι το ίδιο το παρελθόν του και πιθανόν, όσες περισσότερες διακυμάνσεις έχει η ιστορική του διαδρομή.
Ζητούμενο παραμένει το πολιτιστικό αυτό περιβάλλον –χωρίς να διαταράσσει την κοινωνική εσωτερική ισορροπία- να μπορεί να εναρμονίζεται και να προσθέτει εμπειρίες, κοινωνικές και πολιτισμικές οσμώσεις και εύλογο σφαιρικό οικονομικό αντιστάθμισμα στο τοπικό κοινωνικό σύνολο.
Eπιµερισµός χώρων – τα οικονοµοκεντρικά κριτήρια
Όπου υπάρχει µια προσδιορισμένη σχετική αξία (πολιτισμική, περιβαλλοντική, ή άλλη) µέσω των συμπυκνωμένων χρονικών του χαρακτηριστικών, η βιομηχανία του τουρισμού -ενισχυμένη και από τη δική της ιδιαίτερη οργανωτική αυτάρκεια- αντιπαρατίθεται µέσω των υποδομών και των δυναμικών που τη ίδια κατευθύνει.
Αναπτύσσει δυναμικές καθορισμένες από συγκεκριμένους δικούς της οικονομικούς στόχους και πράγματι επινοεί και προκαθορίζει οργανωτικά βήματα και κατευθυνόμενα μέσα.
Από τον ορισμό της –και ως «βιομηχανία»- και έχει µια «επεκτατική» λογική, ανατρεπτική πολλές φορές για τις υπάρχουσες περιβαλλοντικές, χωροταξικές, κοινωνικές και οικιστικές ισορροπίες.
Ζητούμενο παραμένει το ισοζύγιο μεγάλων οργανωμένων συγκροτημάτων και τοπικών τουριστικών καταλυμάτων και υποδομών έτσι ώστε να υπάρχει ισορροπία προσφοράς και ζήτησης, με επίκεντρο την ώσμωση με τα υπαρκτά κοινωνικά, παραγωγικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. (τοπικά προϊόντα διατροφής, τοπική κουζίνα, τοπικά προϊόντα πολιτιστικού χαρακτήρα κα)
Αντιπροσωπευτική εικόνα
Υπάρχει µία τάση -όχι µόνο στη συμβατική οικιστική και τουριστική προσέγγιση- να επιμερίζουμε τους χώρους για να τους κατανοήσουμε και να τους κατατάσσουμε σε περισσότερο αξιόλογους και λιγότερο αξιόλογους. Τα κριτήρια αξιολόγησης όμως στις σύγχρονες πόλεις που ζούμε µε τις όποιες κοινωνικές δομές -δεν είναι κατά κανόνα συνολικά ή αντικειμενικά- είναι κυρίως επιμέρους όπως π.χ. οικονοµοκεντρικά. Μάλιστα πολλές φορές είναι και ψευδεπίγραφα.
Σε µία τουριστική περιδιάβαση κάποιας πόλης: Στο ερώτημα ποια είναι η σχετικά αντιπροσωπευτικότερη εικόνα, που καταδεικνύει περισσότερο τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της πόλης; Η είσοδος σε ένα Σούπερ Μάρκετ ή ο περίπατος σε µία λαϊκή αγορά;
Η απάντηση είναι και στα, δύο γιατί ο συνδυασμός τους δίνει την πληρέστερη εικόνα του «πολιτισμού» των αγαθών και κοινωνικών του χαρακτηριστικών, ενώ το κάθε ένα από αυτά, από µόνο, του δίνει έμφαση σε µία πτυχή. Η ζωντάνια όμως της δεύτερης, δηλαδή της λαϊκής αγοράς, που εκφράζει την κοινωνία µέσα και από επικοινωνιακές συμπεριφορές δίνει σαφέστερο στίγμα.
Ζητούμενο παραμένει η προβολή και έμπρακτη ένταξη σε προγράμματα η γνωριμία με τα ολιστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά των τόπων.
Αυθεντικές πτυχές
Το πολιτιστικό περιβάλλον, που ελκύει τον τουρίστα, εμφανίζεται σε κάθε αυθεντική γειτονιά κάθε πόλης, ή οικισμού µε ή χωρίς τον χρήσιμο “µανιερισµό” της ανάγκης για εξωραϊσμό ή βελτίωση. Έτσι, η αγορά σε µια πόλη της Ανατολής ίσως µια από τις σημαντικότερες πολιτιστικές συνιστώσες της και µπορεί να είναι ένα από τα σηµαντικότερά της αποτελέσματα, που καθρεφτίζει συμπυκνωμένα τα αυθεντικά της πολιτιστικά χαρακτηριστικά.
Ποιος µπορεί να αμφισβητήσει, στη περίπτωση αυτή, ότι το «παζάρεμα» ή ο «λόγος» – που αποτελεί τη στάση ζωής ενός ολόκληρου κόσμου – δεν συνδέει µε αυθεντικότητα πολιτισμικά το χθες µε το σήμερα; Σε πολλές περιπτώσεις αυτά διαδραματίζονται στους ίδιους υποτυπώδης – µε όρους κτίσματος – χώρους επί σειρά ετών.
Ζητούμενο παραμένει η βούληση για ανάδειξη των χαρακτηριστικών µορφολογικών ή άλλων στοιχείων του περιβάλλοντος τότε η προδιαγραφή πολιτιστικής και τουριστικής πολιτικής προφανώς είναι η µη ανατροπή της αμεσότητας. Γιατί αυτή είναι βασικότερη πολιτισμική συνιστώσα στη περίπτωση αυτή από τις όποιες τυπικές οικιστικές και πολιτιστικές αξίες.
Σχέση του χθες και του σήμερα
Τα μνημεία, οι ιστορικοί τόποι, και τα αρχιτεκτονικά και οικιστικά σύνολα του παρελθόντος καθώς και εκείνα που σχεδιάζονται -µε τους όρους της σύγχρονης ζωής- ως χώροι πολιτισμού, µέσα και από τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής & πολιτιστικής προσέγγισης έρχονται να δώσουν στοιχεία για την σχέση του χθες και του σήμερα, που ελκύουν τον τουρίστα.
Ο ρόλος της επιστήμης αλλά και της κεντρικής πολιτικής βούλησης συνεχίζει να είναι κεντρικός και στη περίπτωση των µνηµείων και γενικότερα ιστορικών κτιρίων όπου συντηρεί, αποκαθιστά, αναστηλώνει, µετασκευάζει, ανακατασκευάζει -κατά περίπτωση ποικίλων παραγόντων- αποδοµεί ή και τροποποιεί το ίδιο το µνηµείο ή ιστορικό κτίσμα. Σε σηµατοδοτηµένα περιβάλλοντα για εκδηλώσεις πολιτισμού, η πολιτική σκοπιμότητα, ως επιλογή, έχει διαχρονικά επιδείξει σημαντικές επιρροές στη µορφολογία και τυπολογία.
∆ηµιουργεί σε πολλές περιπτώσεις ιδιότυπες αντιπαραθέσεις µε την ίδια την κοινωνία, η οποία «κατέχει» ιστορικά και γεωγραφικά αυτές τις αξίες.
Ζητούμενο παραμένει πχ σ΄ ένα ιστορικό κέντρο πόλης, η ιστορική της κληρονομιά –μαγνήτης τουριστικών ρευμάτων- μπορεί να αποτρέπεται στο να επηρεάσει δραστικά και να δημιουργήσει σημαντικές ανατροπές στην καθημερινή ζωή της πόλης και των ίδιων πολιτών της ως κοινωνικό σύνολο.
Πολιτισμικά αποθέματα – η κρατούσα θεώρηση – το έκθεμα
Οι σηµατοδοτηµένοι πολιτισμικοί χώροι φύλαξης ιστορικών πολιτισμικών αποθεμάτων κάθε χώρας, της µορφής των µουσείων, αποτελούν νησίδες φύλαξης και έκθεσης κατά θεματικές ενότητες µε συγκεντρωτική αυτάρκεια. Οι προδιαγραφές τους όμως σηματοδοτούν τις κατευθυντήριες οδηγίες στο σχεδιασμό που υπαγορεύονται από την κρατούσα ιδεολογική – πολιτική θεώρηση του φυλασσόμενου κειμηλίου, πιθανότατα και αποκομμένου από το ίδιο το περιβάλλον που ήταν οργανικά ενταγμένο.
Αυτό που έχει «αξία» αποτελεί το ίδιο το κειμήλιο -το έκθεμα- αυτό καθαυτό.
Σε υπερµεγέθυνση αυτής της θεώρησης τα υφαρπαχθέντα γλυπτά του Παρθενώνα θεωρούνται – δυστυχώς- ότι καλώς εκτίθενται εκτός τόπου και χώρου και «νομιμοποιείται» αυτή η άλλη προσέγγιση µε επίκεντρο το κειμήλιο αυτό καθ΄ αυτό.
Ζητούμενο παραμένει -σε διεθνές επίπεδο- η συστηματική καλλιέργεια μία άλλης πολιτιστικής αντίληψης και θεώρησης περί κινητών πολιτισμικών μνημειακών αξιών (κειμηλίων, αρχαιολογικών ευρημάτων κλπ)σε σχέση με τον τόπο προέλευσης τους και την σημασία της in situ με την ευρεία έννοια διατήρησης κατά χώραν ή έστω κατά τόπο προέλευσης.
Αυθεντική γειτονιά – η επιτήδευση – τα μηνύματα στον τουρίστα
Πολιτιστικό περιβάλλον -µε πολλαπλά µηνύµατα και στο τουρίστα- είναι µια αυθεντική γειτονιά της περιφέρειας κάθε πόλης µε ή χωρίς την χρήσιμη «επιτήδευση» της ωραιοποίησης ή αναβάθμισης. Είναι το στενοσόκακο, µε τη παστρικότητα της γειτονιάς να σφραγίζει µε τον συνδυασμό της καθαριότητας, απέριττης ανάδειξης του ωραίου µε ασβέστωμα ή µε χρώμα, µε την καλλιέργεια της ψυχής µέσα από τα ανθισμένα λουλούδια του κήπου, την ανοικτή αυλόπορτα. Είναι ενδεχομένως, κάτω από πολιτισμικό – τουριστικό πρίσμα, περισσότερο ενδιαφέρουσα η γειτονιά, σαν αυθεντικότερη κοινωνική πτυχή, από ένα αναμορφωμένο ιστορικό κέντρο.
Ζητούμενο παραμένει η κοινή παραδοχή σε επίπεδο τοπικών κοινωνιών το κάθε «κέντρο» να αποτρέπεται να αλλάζει χρήση και επιτηδευμένα να εικαστικοποιείται προκειμένου να απευθύνεται αποκλειστικά σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες µιάς πόλης εισάγοντας µία ιδιότυπη διάκριση της αρχιτεκτονικής χρήσης ή να απευθύνεται αποκλειστικά στο τουρίστα.
Αρχιτεκτονικά ομοιώματα – ο τουριστικός εντυπωσιασμός -το «in» και το «out»
Το οικιστικό περιβάλλον, σχεδιασμένο με γνώμονα κυρίως τον επισκέπτη – τουρίστα, προσπαθώντας εντυπωσιάσει συνήθως παραχαράσσει τις ίδιες αισθητικές αξίες ενός τόπου.
Όταν ο ρόλος αυτός περνά σε τέτοιες λογικές τότε η αρχιτεκτονική υποτάσσεται στο περίβλημα των εντυπωσιασμών, γίνεται κυρίαρχη η ετικέτα. Περίπου όπως -µε τα όποια του χαρακτηριστικά- όταν ένα κτίσμα χάνεται πίσω από τις υπερμεγέθεις φωτεινές επιγραφές και όχι µόνον… Η παραποίηση είναι στο παιχνίδι της ελκυστικότητας και της εικονικής πραγματικότητας όπου και ο αρχιτέκτονας παίζει -στη πράξη- ρόλο.
Ζητούμενο παραμένει η αποτροπή παραδειγμάτων όπου ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα µπορούν να µετασχηµατιστούν µε επιστημονική προσχηµατικότητα σε αρχιτεκτονικά ομοιώματα ανύπαρκτων ιστορικά χαρακτηριστικών µε στόχο την δημιουργία ειδικού προφίλ ελκυστικού στο επισκέπτη.
Αυτά µε τη σειρά τους αποκτούν ιδιαίτερη ακμή ή παρακμή, επειδή ίσως -τουλάχιστον στην ελληνική πραγματικότητα- ορίζονται από ειδικούς άγραφους κανόνες της κατευθυνόμενης πελατείας που µετακινείται κατά «παρότρυνση». Ό,τι είναι επίκαιρο και σύγχρονο “in” γίνεται ξεπερασμένο “out”. Αυτό δεν αφορά µόνο την αξιολόγηση του κτίσματος και του αρχιτέκτονα που σχεδίασε την µετασκευή του, αλλά τους διαχειριστές των κτισμάτων που γίνονται σε κάθε περίπτωση οι εν δυνάμει κινητήριοι µοχλοί µέρους των πολιτιστικών αποθεμάτων -σε κτιριακό τουλάχιστον επίπεδο- των ιστορικών κέντρων ή ιστορικών πυρήνων.
Η ιστορική διαδρομή – ο πολιτιστικός τουρισμός – ο παιδευτικός ρόλος
Πόσο ιδιαίτερα διδακτική είναι η µαρτυρία πχ της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος και χρήσιμη στο πολιτιστικό τουρισμό; Τα ιστορικά κτίρια εξ ορισμού είναι µάρτυρες της ιστορικής διαδρομής του οικιστικού χώρου που εντάσσονται. Πόσο είναι αναγνώσιμη αυτή η διαδρομή. Το καπνομάγαζο µιας εποχής που διατηρήθηκε µέχρι τις µέρες µας, χρησιμοποιήθηκε και µετασκευάζεται ενδεχομένως σε χώρο αναψυχής µε κατάλληλη προσέγγιση µπορεί να αποτελέσει µικρό όχι στενά µόνο τουριστικό αλλά πολιτιστικό οδηγό µιας ιστορικής πτυχής της πόλης. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα –και όχι μόνο- είναι εν δυνάμει παιδευτικός, αρκεί να θελήσει να κινηθεί και σε άλλα πεδία της κοινωνικής αντανάκλασης της Αρχιτεκτονικής. ∆εν υπάρχουν συνταγές για αυτά.
Οι εξαιρέσεις, οι ειδικοί χώροι
Τα ειδικά σηµατοδοτηµένα µνηµεία, αρχαιολογικοί ή ιστορικοί χώροι, ή γενικότερα οι ειδικοί πολιτισμικοί χώροι όπως το Άγιον Όρος αποτελούν εξαιρέσεις. ∆ηλαδή χώροι που υπάρχει εξ ορισμού µία διαφορετική προσέγγιση του κτίσματος από τον άνθρωπο. Εκεί, η ίδια η φιλοσοφική προσέγγιση του χώρου είναι διαφορετική και ο επισκέπτης, ο προσκυνητής προσεγγίζει τον χώρο µε άλλη προδιάθεση. Εκείνη της κατανόησης των αξιών του χώρου. Είναι οι ίδιες αξίες εκείνες που ορίζουν την δημιουργία την αρχιτεκτονική σαν αντανάκλαση της αντίληψης πχ του µοναχισµού για το κτίσμα.
Η δυναμική που εκπέμπει ο ίδιος χώρος συνεχίζει να είναι ισχυρότερη από την δυναμική της επισκεψιμότητας. Άλλωστε ορίζεται σε µέγεθος από τις ίδιες τις Ι.Μονές της αυτοδιοίκητης Αθωνικής Πολιτείας. Στοιχείο ενδιαφέρον αποτελούν οι αναγκαίες µετασκευές βοηθητικών κτιρίων σε ξενώνες. Ο επισκέπτης κινείται στο χώρο επηρεάζεται από τη δυναμική του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος που αποτελεί ιδιαίτερη διαχρονική συνέχεια. Θα µπορούσε επίσης κανείς να προσθέσει στις εξαιρέσεις τους φυσικούς χώρους- µνηµεία που προσδιορίζουν ειδικές συμπεριφορές όπως οι βιότοποι.
Η αξιολόγηση – το επίκεντρο – η επίδραση
Για τις αναπτυσσόμενες ή αναπτυγμένες περιοχές η βέλτιστη συνδυαστική αρχιτεκτονική προσέγγιση, µέσα από την αξιολόγηση και προβληματισμό των παραμέτρων που υπεισέρχονται, αποτελεί µια δόκιμη κατεύθυνση για όλους τους αρχιτέκτονες δημιουργούς ανεξάρτητα τις επί µέρους ειδικεύσεις. Αρκεί να υπάρχει η συνειρμική σχέση µε επίκεντρο το άνθρωπο σαν τον χρήστη που βιώνει τον χώρο.
Άρα µπαίνουν αυτόματα κάποιες παράμετροι, προδιαγραφές στη γλώσσα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η αρχιτεκτονική, σαν σχεδιαστική δημιουργία, θεωρητικά µπορεί να προτείνει και να επιζητά την υλοποίηση της, επί παντός του κτιστού επιστητού. Αποτελεί αναφαίρετο αντικείμενο και των αρχιτεκτόνων, των κοινωνιολόγων, των πολεοδόμων και άλλων ειδικοτήτων ως επιστήμονες να µελετούν το χθες και το σήμερα του κτιστού περιβάλλοντος σαν συνόλου, σαν επί µέρους κτίσματα που συσχετίζουν και την τουριστική δυναμική µε το ίδιο το περιβάλλον.
Να αξιολογούν την επίδραση του κτιστού περιβάλλοντος κατά περίπτωση στη κάθε κοινωνία, στην κοινωνική ομάδα στον άνθρωπο και το αντίστροφο. Μόνο που στην πράξη οι πολιτικές αποφάσεις της κεντρικής εξουσίας γίνονται –δυστυχώς– παράμετροι σχεδιασμού, παρακάμπτοντας την επιστημονική δεοντολογία και τεκμηρίωση (βλέπε Τα αρχαία του σταθμού Μετρό της Βενιζέλου, στη Θεσσαλονίκη)
Το «α» της αρχιτεκτονικής – το άλλο πρίσμα
Σήμερα πλέον και µε όρους παγκοσμιότητας πολιτισμικών αξιών, µε όρια τις ίδιες τις κοινά αποδεκτές αρχιτεκτονικές ή άλλες σημαντικότερες ανθρώπινες αξίες η συσχέτιση -όπου υπάρχει – «αρχιτεκτονικής – πολιτιστικού περιβάλλοντος – τουρισμού» υπόκειται σε τελείως διαφορετικό πρίσμα. Αξίες που όμως δεν µπορούν να βρουν έδαφος στις δοκιμαζόμενες από την υποανάπτυξη περιοχές, εκεί όπου η υποτυπώδης στέγη είναι ζητούμενο, εκεί όπου η αρχιτεκτονική προσπαθεί να οικοδομήσει το «άλφα» της σε στοιχειώδες συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων.
Τουριστική αγορά – η ουτοπία – ο άνθρωπος
Τι συμβαίνει στα οικιστικά εκείνα σύνολα που τουλάχιστον σε συγκεκριμένες περιόδους κυριαρχεί η προσχεδιασµένη «κατά συνθήκη» στημένη λειτουργία του οικισμού για την αναζήτηση της ουτοπίας των διακοπών που σφραγίζει ανεξίτηλα τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό; Εκεί – ενδεχομένως – η αρχιτεκτονική µπορεί να έχει επιτύχει σε µορφοπλαστικά κελύφη, αλλά θα έχει – πιθανότατα- αποτύχει σε λειτουργία του πολεοδομικού ιστού σε σχέση µε τον παράγοντα άνθρωπο (παραδείγματα στους οικισμούς των νησιών υψηλού τουρισμού).
Πολύ περισσότερο, µια αγορά που απευθύνεται αποκλειστικά στον τουρίστα πουλώντας εύπεπτες απομιμήσεις που σηματοδοτούν συνειρμικά το παρελθόν σε συσκευασίες κιτς, αντί εκείνης που απευθύνεται στο πολίτη της καθημερινότητας της πόλης που την προσεγγίζει και ο τουρίστας.
Πολίτης – τουρίστας – δυναμικές
O πολίτης στην πόλη του είναι ο κάθε τουρίστας και τουρίστας είναι εν δυνάμει -σε κάθε άλλη περιοχή ή χώρα- ο κάθε πολίτης. Γιατί η τουριστική διαδρομή – επιφανειακή εξ ορισμού που σχετίζεται κατά κανόνα µε τις διακοπές του κάθε πολίτη – πρέπει να μην προσεγγίζει την πραγματικότητα και αλλά να προσεγγίζει την εικόνα της πραγματικότητας ενός επιτηδευμένου ως αποτέλεσμα «βιομηχανικού παραγώγου» όπως ειδικά σχεδιασμένου ξενοδοχειακού συγκροτήματος;
Έτσι, ο τουρισμός αποτελεί πολλές φορές «εσώκλειστη» αναψυχή (βραχιολάκι), µε επιλεκτική προσέγγιση – γνωριμίας των τοπικών χώρων. ∆εν δημιουργεί κατά κανόνα – (αν και θα έπρεπε) – προϋποθέσεις βιωματικής γνωριμίας, σχέσης και ταύτισης µε το φυσικό και δομημένο περιβάλλον τόσο µάλλον µε το ανθρώπινο. Αυτός θα έπρεπε να είναι ο ρόλος μιας ολιστικής τουριστικής πολιτικής στη περίπτωση αυτή με κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά.
Ποιος ο ρόλος της κοινωνικοποιημένης τουριστικής πολιτικής; Πρέπει να υπάρχει µέσα από τους φορείς των αρμόδιων Υπουργείων, Περιφερειών, Τοπικών Αυτοδιοικήσεων και Υπηρεσιών τους που επιτελικά χειρίζονται αυτά τα θέματα. Πρέπει να υπάρχει και ως άποψη πολιτιστικής πολιτικής από την σκοπιά των επιστημόνων που είναι ειδικοί σε θέματα περιβάλλοντος και πολιτισμού.
Ειδικές προδιαγραφές τουριστικής πολιτικής
Τι συμβαίνει στους οικισμούς όπου συνυπάρχουν (με ετεροβαρή τρόπο) οικιστικά τουριστικά συγκροτήματα, που εύλογα λειτουργούν σε ορισμένες χρονικές περιόδους και που σημαδεύουν ανεξίτηλα τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό, δημιουργώντας έντονες διακυμάνσεις κινητικότητας και ζωντάνιας;
Εκεί η “συμβατική” λειτουργία του οικισμού, «αντιπαρατίθεται» με την προκατασκευασμένη λειτουργία για την αναζήτηση της ουτοπίας των τουριστικών διακοπών, αν και οικονομικά τροφοδοτείται από αυτές.
Εκεί, μπορεί να έχει επιτύχει σε εντυπωσιακά µορφοπλαστικά κελύφη, αλλά να έχει αποτύχει στο λειτουργικό σχεδιασμό των πόλεων ή οικισμών αναφορικά µε τον ίδιο κάτοικο της αντίστοιχης κοινωνίας ο οποίος ζει 12 μήνες τον χρόνο εκεί, αλλά «ζει» στο ρυθμό που του επιβάλλεται μέσω τουρισμού, που σημαίνει εναλλαγές ζωής που δυσκολεύεται ή αδυνατεί ψυχοσωματικά να παρακολουθήσει…
Η τουριστική ελκυστικότητα – η µίµηση
Υπάρχει πάντοτε η πρόταση της σκηνικής µμετάλλαξης οικισμών ή τμημάτων τους –µε ανάλογο ρόλο των κατοίκων- για να ελκύσουν τον τουρίστα να ζήσει σένα περιβάλλον του χθες. Η αυταπάτη ίσως είναι ελκυστική, τουλάχιστον στις σύγχρονες κοινωνίες, ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται και από οικονομικά αντισταθμίσματα. Σε µια περίοδο άνθησης της εικονικής πραγματικότητας η αρχιτεκτονική µπορεί να δημιουργεί τρισδιάστατες όχι βέβαια εικονικές άλλα επίπλαστες πραγματικότητες. Μπορεί να προσπαθήσει να µιµηθεί το χθες αλλά επειδή το σήμερα δεν είναι χθες, αποτυγχάνει στην ουσία. Τα μοντέλα αυτά έχουν εφαρμοστεί –κυρίως στο εξωτερικό- και είναι και πλέον παρωχημένα και αποτυχημένα.
Αντίθετα η προσέγγιση πχ μία αγροτικής περιοχής με υπαρκτές παραγωγικές δομές και προϊόντα, μπορούν να αποτελέσουν ενδιαφέροντα παραδείγματα αγροτουριστικής πολιτικής, δεδομένου ότι οριοθετούν ολότητες πραγματικές -και όχι σκηνογραφικές- που δίνουν διεξόδους σε ξένους επισκέπτες να βιώσουν εναλλακτικές διακοπές.
Συμπερασματικές σκέψεις
1. Παρακολουθούμε τις δυναμικές που αναπτύσσονται από τον τουρισμό πάνω στην φύση, πάνω στο δομημένο και το ίδιο το κοινωνικό περιβάλλον.
Τι σημαίνει αυτή η σχέση κτιστού -φυσικού. Σημαίνει πρώτα τη ίδια την παρουσία του ανθρώπου που σηματοδοτεί την µόνιµη ή περιοδική παρουσία στο φυσικό χώρο. Αποτυπώνεται όχι µόνο από το περιεχόμενο της λειτουργίας του ανθρώπου σε σχέση µε το χώρο, αλλά και αποτυπώνει σε µικρό η µεγάλο βαθμό προσδιοριστικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε τον ίδιο τον άνθρωπο και τη δική του διαδρομή σαν κοµµάτι ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
2. Ποιες είναι οι κατηγορίες εκείνες του δομικού περιβάλλοντος που διακρίνονται µε κάποια δικά τους χαρακτηριστικά σε σχέση µε το φαινόμενο του τουρισμού. Υπάρχουν δύο βασικές αφετηριακές προσεγγίσεις εκείνης της εκκίνησης µε αφετηρία τον διακινούμενο άνθρωπο τον τουρίστα και εκείνης της υποδοχής µε επίκεντρο τους ίδιους τους φυσικούς και κτιστούς χώρους υποδοχής και της εσωτερικής µετακίνησης.
3. Υπάρχει η µονάδα – κέντρο που αποτελεί την κτιριακή αφετηρία της τουριστικής διακίνησης και η τουριστική διαδρομή αυτή καθ΄ αυτή που χωρικά κινείται σε σηµατοδοτηµένους χώρους ανάλογους µε το είδος του τουρισμού. Το πρώτο αποτελεί αυτοτελές αρχιτεκτονικό – οικιστικό περιβάλλον ανεξάρτητα του είδους (συγκρότημα, κτίριο, οικισμός, οικία κλπ). Η δεύτερη συμπεριλαμβάνει και φυσικούς και κτιστούς χώρους στους οποίους δημιουργεί και αντίστοιχη επίπτωση ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά της.
4. Παρακολουθούμε τον διαρκή µετασχηµατισµό του φυσικού περιβάλλοντος σε κτιστό για την εξυπηρέτηση της λεγόμενης βιομηχανίας του τουρισμού και του κτιστού σε αναλώσιμο και προσαρμοσμένο στις επιταγές αυτής της ιδιαίτερης αυτής βιομηχανίας.
Αν την δεχθούμε σαν τέτοια, δηλ. βιομηχανία τουρισμού, σημαίνει ότι δεχόμαστε ότι η διαδικασία της παραγωγής υπόκειται στα ίδια τα χαρακτηριστικά του δευτερογενή τοµέα.
Παραγόμενο βιομηχανικό προϊόν σημαίνει σχεδιασμός, γραµµή παραγωγής, τυποποίηση, προώθηση, διαφήμιση, µε στόχο την αποδοχή του προϊόντος και εθισμό του καταναλωτή στη λογική του προϊόντος ως έχει.
5. Η δυναμική του τουρισμού συνίσταται στην ίδια την µετακίνησή του σε προεπιλεγμένα φυσικά και κτιστά περιβάλλοντα. Τα περιβάλλοντα µπορεί να είναι πολιτισμικά, εκπαιδευτικά, αθλητικά, διασκέδασης, παραγωγικά και άλλα. Η τουριστική γνωριμία είναι επιλεκτική του τι και πώς. Ερμηνευτική του γιατί του κάθε χώρου. Κατά κανόνα είναι επιδερμική προσέγγιση του χώρου και του περιεχομένου.
6. Αναμφίβολα δεν µπορούμε να επηρεάσουμε τον τρόπο παραγωγής του παγκόσμιου αυτού φαινομένου. Μπορούμε όμως ερμηνεύοντας τις δυναμικές που δημιουργούνται και τις αλυσιδωτές επιπτώσεις στο δομημένο περιβάλλον να µελετήσουμε εκείνες τις παραμέτρους που θα µπορούσαν συμβάλουν σε µία διαφορετική συσχέτιση του φαινομένου του τουρισμού και των χώρων (φυσικών, πολιτιστικών και κτιστών).
Αφού δεν µπορεί η τουριστική πολιτική να επηρεάσει την εκκίνηση του φαινομένου του τουρισμού που υπόκειται σε πολύπλευρες διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές δυναμικές, µπορεί τουλάχιστον να µελετήσουμε ενδελεχέστερα τα χαρακτηριστικά του χωρικού περιβάλλοντος- υποδοχέα του τουρισμού- αναπροσαρμόζοντας τις εγχώριες παραδοχές με βάση τα μεσογειακά ποιοτικά πλεονεκτήματα της χώρας μας και ως κοινωνία με εξωστρέφεια και αυθεντικότητα χωρίς μιμητισμούς. Έτσι ώστε ο τουρισμός να έχει περισσότερες πιθανότητες λειτουργήσει στα ορισμένα ποιοτικά πλαίσια του ελλαδικού χώρου.
*ΤΑΣΣΟΣ Ν. ∆ΙΚΑΣ
Αρχιτέκτονας, Ομότ. Μέλος ΤΕΕ